Het landelijke thema voor het Open Monumentenweekend in 2023 is “levend erfgoed”. Levend erfgoed staat voor culturele gebruiken, tradities en ambachtelijke vaardigheden die mensen zich, soms al in het verre verleden, eigen hebben gemaakt en een speciale plaats hebben ingenomen in onze samenleving. Doordat het soms al van generatie op generatie is overgegaan, wordt het gezien als een vorm van erfgoed: het immateriële erfgoed. Tijdens de Open Monumentendagen krijgt deze bijzondere erfgoedvorm een speciale plaats in zowel het landelijke programma als dat van de gemeente Houten. Binnen de gemeente zijn die dagen 17 locaties opengesteld, waarbij op alle locaties aandacht is voor deze immateriële erfgoedvorm, zo ook Fort Honswijk

Als “wachters aan de Lek” vormde Fort Honswijk, samen met Fort Everdingen, de kern van de verdediging van de ‘toegangspoort’ naar het westen. Het is het oudste en grootste torenfort in de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het is de afgelopen jaren gerestaureerd en verduurzaamd, terwijl een nieuwe ondernemer, Nachtfort, dit jaar is gestart met de exploitatie. Op zowel zaterdag als zondag is is een demonstratie van de oudste methode van fotograferen: de collodiumfotografie. Hierbij zullen enkele foto’s worden genomen van een kenmerkende en karakteristieke situatie. Er is een expositie over de Tweede Wereldoorlog en een film over muurschilderingen. Ook zijn er korte rondleidingen door de karakteristieke gebouwen. Op zondag staat om 11.00 uur een interactieve en theatrale workshop van Erfgoedparade op het programma.

Zeer recent is een nieuwe documentairefilm gemaakt over de Hollandse Waterlinies. In deze film komen vrijwilligers, ondernemers en deskundigen aan het woord die vertellen over de bijzonderheden van “hun” Fort. Vier regionale omroepen gaan deze film in 12 afleveringen vertonen. Het zijn RTV Utrecht, Omroep Gelderland, RTV Noord Holland en Omroep Brabant.

De uitzendingen van RTV Utrecht lopen van 14 augustus tot en met 30 oktober en worden wekelijks op maandag uitgezonden.

Ben je geïnteresseerd in deze serie klik dan op deze link: https://1drv.ms/v/s!AsbDKoTzbH7yghSo-GtvD6NTVbPm?e=syqOmI

De voormalige geschutstoren en de contrescarp op zowel fort Everdingen als fort Honswijk hebben reeds bij de aanleg zo’n 180 jaar geleden al een eigen watervoorzieningssysteem gekregen. Om deze gebouwen te beschermen tegen vijandelijke aanvallen zijn ze “bomvrij” gemaakt. Dit wil zeggen dat er een pakket grond op het dak is aangebracht van meer dan 5 m dikte, waarvan het de bedoeling was dat eventueel inslaande bommen in dit grondpakket zouden ‘smoren’. Het infiltrerende regenwater op dit grondpakket werd via een verticaal buizenstelsel (druipkokers) afgevoerd naar een waterkelder onder deze gebouwen. De gebouwen beschikten daarmee over een behoorlijke watervoorraad, die geschikt was voor zowel consumptie als ander gebruik.

Op fort Everdingen is het buiten gebruik geraakte watervoorzieningssysteem van de contrescarp met hulp van onze vrijwilligers weer zodanig hersteld dat het water weer gebruikt zou kunnen worden. De eigenaar van het Fort, Marco Lauret, heeft dit idee omarmt en gebruikt het nu voor het brouwen van een speciaal bier, genoemd Perdruppel. Lees in onderstaand artikel meer over deze bijzondere hergebruiksvorm van regenwater.

De voormalige geschutstorens van de forten Honswijk en Everdingen zijn in veel opzichten bijzonder. Architectonisch van ongekende schoonheid en historisch gezien rijk aan verhalen over de bewoners die er ooit hun verblijf hadden. Veel aan de torens is nog in oorspronkelijke staat, maar dan wel (nagenoeg) zonder de inrichting. Denk hierbij onder andere aan de voormalige keuken, bakkerij, latrines en de watervoorziening.

Op Fort Everdingen is de toren beperkt in gebruik door de eigenaar. Op Fort Honswijk wordt de toren niet gebruikt. De torens zijn op zondag open voor bezoek onder begeleiding van een deskundige gids, die u alles kunt vertellen over het gebruik ervan in het verleden. Het najaar en de winterperiode vormen hierop een uitzondering. Dan kan in de toren van Honswijk alleen in het voorportaal en de halfopen gang een blik naar binnen worden geworpen, terwijl de toren van Everdingen heel beperkt te betreden is.

Vanaf medio september is het weer zover en krijgen de vleermuizen de rust die ze nodig hebben om zich voor te bereiden op hun winterslaap. Maar eerst nog genieten van een mooie rondleiding of de openstelling tijdens Open Monumentenweekend.

Na een grootschalige restauratie van de historische gebouwen van Fort Honswijk waarvan de laatste fase, het herstel van de buitenmuren van de voormalige geschutstoren, vorig jaar werd afgerond, is na de bouwvakvakantie in 2022 gestart met de verduurzaming van deze gebouwen met uitzondering van de toren

Een essentieel onderdeel van de verduurzaming is het collectieve warmte opweksysteem voor de vloerverwarming van de monumentale gebouwen. Bij de subsidieaanvraag in 2020 werd er nog vanuit gegaan dat een biomassa installatie de beste optie hiervoor was, mede omdat geen gebruik werd gemaakt van fossiele brandstoffen. Echter eind 2021 ontstond de behoefte om een nieuwe afweging te maken. Deze afweging leverde een duidelijke voorkeur voor warmteopwekking op basis van aquathermie, waarbij het water uit de fortgracht als energiebron zou worden gebruikt. De installatie is inmiddels aangelegd (zie foto’s) en in de week vóór Kerstmis opgeleverd. Het werkingsprincipe is in beginsel eenvoudig: op één plaats wordt oppervlaktewater uit de fortgracht gepompt en via filters, warmtepompen en warmtewisselaars geleid, waarbij de thermische energie (warmte) eruit wordt gehaald en wordt afgegeven aan het water voor de vloerverwarming. Na afgifte van de thermische energie wordt het koudere water weer op een andere plaats in de fortgracht teruggepompt. Omdat er binnen het systeem geen verbranding plaatsvindt, is er dus ook geen sprake van een CO2 belasting, fijn stof en geur. De consequentie is wel een relatief hoog elektriciteitsverbruik, maar hiervoor zijn ca. 150 zonnepanelen op het dak van de naastgelegen werkplaats gelegd. Deze zonnepanelen leveren een groot deel van de benodigde stroom voor het systeem. Het totale verwarmingssysteem zal in de eerste maanden van 2023 in gebruik worden gesteld.

Naast het verwarmingssysteem en de vloerisolatie is nog een tal van andere maatregelen uitgevoerd, zoals het aanbrengen van kierafdichtingen bij de ramen, het plaatsen van monumentenglas in de ramen en van voorzetdeuren met HR++ glas vóór de stalen buitendeuren. Al deze maatregelen zijn zeker de moeite waard om ze eens te komen bezichtigen tijdens één van onze rondleidingen.

De restauratie van de historische gebouwen op Fort Honswijk is per 1 september 2020 gestart en wandelend over het Fortterrein zijn hiervan, zo eind 2022, prachtige resultaten te zien. Dit ondanks dat de restauratie voornamelijk betrekking had op de ‘onzichtbare’ schil van de gebouwen. Het werk heeft onder andere bestaan uit het vervangen van kapotte bakstenen en slechte voegen en het herstellen van onder andere ramen, deuren, luiken, muren en daken. De rijksmonumentale gebouwen zijn ongeveer 150 jaar oud; de bomvrije geschutstoren zelfs 175 jaar.

Volgens planning zou de hele restauratie voor het einde van 2021 zijn afgerond. Echter de buitenzijde van de toren verkeerde in een zodanig slechte staat, dat er veel meer werk nodig was dan aanvankelijk voorzien. Ook moesten er voor de toren een speciaal formaat bakstenen worden gebakken met een bijpassende kleur. In overleg met alle betrokken partijen is daarop besloten de restauratie van de toren door te schuiven naar 2022. Dit mede in het belang van de vleermuizen die in de toren hun winterverblijfplaats hebben. De hele restauratie is uiteindelijk vóór 1 oktober 2022 afgerond.

Mooie zichtbare voorbeelden van de restauratie zijn het weer in het zicht brengen van de oorspronkelijke frontmuur uit 1879 van remise F, het terugplaatsen van de replica van het oorspronkelijke monumentje uit 1934 en het herstel van de achteringang van de poterne. Onderstaand enkele impressies, maar het met eigen ogen zien van de resultaten is veel mooier!

Na oplevering van de restauratie en uitvoering van de verduurzaming eind 2022 draagt de gemeente het Fort over aan de Stichting Fort Honswijk, die eind 2020 is opgericht. De stichting wordt verantwoordelijk voor de exploitatie en herontwikkeling van het Fort.

Het hele fortterrein is tussen zonsopkomst en zonsondergang open voor publiek en de beperkingen van de afgelopen twee jaar zijn volledig opgeheven. De wandelroutes over het terrein kunnen weer vrij van obstakels worden gelopen en dat geldt ook voor de speurtocht langs de foto’s van de buitenexpositie en de ontdektocht van het Kids-onderwaterpad.

Met de coronamaatregelen (voorlopig) achter ons is er weer volop gelegenheid voor reguliere en bijzondere rondleidingen op onze Forten en door de historische gebouwen. De reguliere rondleidingen vinden elke zondag plaats om 14.00 uur. Voor bijzondere rondleidingen kan via de website een afspraak worden ingepland.  

Naast deelname aan een rondleidingen is het natuurlijk ook mogelijk om op elk moment van de week een bezoek te brengen aan de Forten en om te genieten van de schoonheid van het buitenterrein en de gebouwen die erop staan. De gebouwen zelf zijn dan echter niet toegankelijk. 

In de maanden mei en juni worden zowel op Fort Honswijk als op Fort Everdingen speciale rondleidingen verzorgd voor leerlingen van de basisscholen groep 5 en 6 uit de gemeente Houten en voor de leerlingen groep 7 en 8 uit e gemeente Vijfheerenlanden. De rondleidingen zijn onderdeel van twee bijzondere projecten van Kunst Centraal: Landschappen met stijl voor Everdingen en educatieproject Nieuwe Hollandse Waterlinie voor Houten.   

Een reservering voor een rondleiding plaatsen kunt u doen via de tab. Rondleidingen. Wilt u meer informatie over de Forten Honswijk en Everdingen kijk dan rustig verder op onze website.  

Als gidsen staan wij klaar om u te ontvangen en de verhalen van de Forten met u te delen!